Rys historyczny

Historia tej placówki związana jest z osobą jednego z protoplastów smardzewickiego grodu Głowów. Oto w 1620 roku na miejscu, gdzie dziś stoi samotny krzyż, objawiła się św. Anna wraz z Jezusem i Najświętszą Maryją Panną gospodarzowi ze Smardzewic, Wojciechowi Głowie, który wracał z lasu. Za zezwoleniem proboszcza na miejscu objawienia postawiono krzyż, a następnie kapliczkę, która wkrótce stała się ośrodkiem licznych pielgrzymek z racji częstych cudów. Od tego czasu miejsce to nabrało rozgłosu i ściągało do siebie ludność z okolicy

W roku 1620/21 biskup włocławski, Paweł Wołucki, polecił wybudować drewniany kościół ku czci św. Anny. Jego następca, biskup kujawski i pomorski, Maciej Łubieński, późniejszy Prymas Polski, osadził przy kościele stałego kapelana do obsługi wiernych. Wzrastający napływ pielgrzymów skłonił biskupa Łubieńskiego do ofiarowania tego miejsca (uznanego za cudowne) franciszkanom, sprowadzając ich z Piotrkowa w roku 1639.

Na Kapitule Prowincjalnej w Nowym Korczynie 19 października 1639 polecono o. Ignacemu Opojewskiemu, gwardianowi w pobliskim Piotrkowie Trybunalskim, aby miejsce ofiarowane przez biskupa Łubieńskiego, wówczas już prymasa, przejął na własność zakonu. Fundację tę formalnie przejęto 23 stycznia 1642 na konwokacji prowincjalnej w Grabowie Wielkopolskim. Prymas Łubieński wystawił także klasztor z drewna i kościół. Fundację biskupa na rzecz zakonu potwierdził swoim Breve Aleksander VII w roku 1661.

W roku 1683 o. Hadrian Kozłowicz, gwardian smardzewicki, rozpoczął budowę kościoła murowanego z pomocą finansową ks. Stanisława Zbąskiego, biskupa warmińskiego. Budowę ukończono w roku 1699. Konsekracji świątyni dokonał 6 października 1701 biskup Andrzej Albinowski, sufragan kujawski. Fundatorem murowanego klasztoru był biskup kujawski, Krzysztof Antoni ze Stupowa Szembek, późniejszy arcybiskup gnieźnieński, który w latach 1722-1746 wzniósł klasztor i otoczył murem istniejący kościół. Parafia powstała w 1775 r. pod wezwaniem Św. Anny, a kanonicznej erekcji parafii w Smardzewicach dokonał 26 lipca 1775 biskup włocławski, Antoni Kazimierz Ostrowski.

Kościół pw. św. Anny jest budowlą barokową, murowaną, złożoną z czteroprzęsłowej nawy oraz nieco węższego i niższego, dwuprzęsłowego prostokątnego prezbiterium. Zakrystia z położoną nad nią emporą i skarbiec w obrębie zabudowań klasztornych. Nawa rozczłonkowana jest parzyście opilastrowanymi filarami przyściennymi, między którymi mieszczą się głębokie arkadowe wnęki ołtarzowe. Ściany prezbiterium podzielone są parami nadwieszonych pilastrów. Sklepienie kolebkowe z lunetami, na parach gurtów. W ścianie północnej prezbiterium znajduje się półkolisty otwór empory o ślepej balustradzie z tralkami, wspartej na ornamentowym gzymsie i fryzie z główkami aniołków, niżej uszaty portal. Chór muzyczny późnobarokowy, na trzech arkadach filarowych, wygięty faliście, przy filarach kompozytowe pilastry, parapet rozczłonkowany słupkami i konsolami, dekoracja stiukowa w stylu regencji z roku 1741. Od zachodu znajduje się niska późnobarokowa kruchta sprzed połowy wieku XVIII, na rzucie prostokąta z faliście wybrzuszoną ścianą zachodnią, ożywiona pilastrami i ślepymi oknami, o falistym szczycie z nasadnikami i wazonami, wewnątrz kolebka z lunetami, ze stiukową dekoracją ramową.

Ołtarz główny barokowy, pochodzi z ok. 1700, z bramkami, rzeźbami świętych: Józefa, Joachima, Franciszka i Antoniego Padewskiego, popiersiem Boga Ojca w obłokach i figurami aniołów, obrazy św. Anny Samotrzeciej z 1 poł. wieku XVII, w sukienkach w stylu regencji. Dwa ołtarze boczne przy tęczy z ornamentacją w stylu regencji z ok. 1740, z obrazami. Sześć ołtarzy bocznych późnobarokowych z ok. 1730, niektóre z rzeźbami, inne z zabytkowymi obrazami. Ołtarz Chrystusa Ukrzyżowanego barokowy z ok.1700, z krucyfiksem na tle winnej latorośli z aniołami oraz dwiema rzeźbami świętych i rzeźbionym antepedium. Ołtarz Matki Boskiej Różańcowej, wczesnobarokowy, z 2 ćw. wieku XVII, z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Franciszkiem, oraz Zwiastowania, z tegoż czasu.